نویسنده: علی نعمتی شهاب / چاپ شده در ماه‌نامه‌ی تدبیر (آذر ۱۳۹۲)
هر کسب و کار جدید، پیش از شروع نیازمند نگاهی نظام‌مند و جامع‌نگر است. در طراحی کسب و کار جدید، لازم است همه‌ی اجزای تأثیرگذار بر موفقیت کسب و کار مورد توجه قرار گیرند. در عین حال چالش‌های پیش روی کسب و کار نیز پیش‌بینی شوند.
اهمیت تحلیل توجیه پذیری کسب و کار
یکی از اصول پایه‌ای در طراحی هر کسب و کار جدید، توجیه وجود آن است. هر کسب و کار دارای اهداف اقتصادی و غیراقتصادی گوناگونی است که باید در قالب مدل کسب و کار آن محقق شود. این اهداف، در راستای منافعی تعریف می‌شوند که کسب و کار می‌تواند برای ذی‌نفعان کسب و کار در بر داشته باشد. منافع مورد نظر، می‌توانند مستقیم یا غیرمستقیم باشند و مالی و غیرمالی باشند. بنابراین در هر حال لازم است که کسب و کار، توجیهپذیری باشد؛ حال ممکن است این توجیهپذیری از زاویه‌ی دید مالی یا غیرمالی یا هر دو مورد باشد.
تحلیل توجیهپذیری کسب و کار به سازمان کمک می‌کند تا ماهیت و ابعاد یک کسب و کار جدید را بهتر درک کند. برای این منظور لازم است در مورد ایده و مدل کسب و کارتان تحقیقات گسترده‌ای صورت گیرد. ضمنا تحلیل توجیهپذیری کسب و کار به خود سازمان و ذی‌نفعان آن نشان می‌دهد که این کسب و کار جدید عملا درباره‌ی چیست و قرار است چگونه راه‌اندازی شود و چگونه رشد کند و مهم‌تر از همه این‌که منافع ناشی از راه‌اندازی این کسب و کار جدید برای سازمان و ذی‌نفعان آن چه خواهد بود.
چهارچوب تحلیل توجیهپذیری کسب و کار
در بخش قبل به اهمیت تحلیل توجیهپذیری کسب و کار پرداخته شد. در این بخش ضمن بررسی جنبه‌های مختلف تحلیل توجیهپذیری کسب و کار، مدلی برای بررسی این موضوع ارائه می‌شود. برای این منظور توجیهپذیری کسب و کار را به‌کمک مفهوم بسیار مهمی به‌نام “مدل کسب و کار” انجام خواهیم داد.
یک مدل کسب و کار به بررسی منطق درونی کسب و کار و چگونگی ارتباطات میان اجزای مختلف کسب و کار با یکدیگر و محیط بیرونی می‌پردازد. مدل کسب و کار تأثیراتی روی هر یک از اجزای محیط درونی و بیرونی کسب و کار می‌گذارد. مدل کسب و کار یک نگاه کنشی به کسب و کار دارد؛ یعنی به‌دنبال تأثیرگذاری بر اجزای مختلف کسب و کار و جهان پیرامونی آن است. بنابراین برای بررسی توجیهپذیری کسب و کار، لازم است تمرکزمان را بر نقاط تأثیرپذیر از مدل کسب و کار قرار دهیم و به این سؤال پاسخ دهیم که آیا مزایای ناشی از اجرای این مدل کسب و کار جدید، تأثیری مثبت روی این نقاط تأثیرپذیر در جهت تحقق اهداف کسب و کار به‌صورت خاص و اهداف کلان سازمان به‌صورت عام دارند یا خیر؟ در واقع در این‌جا قصد داریم به این موضوع بپردازیم که به‌عنوان مدیر کسب و کار، کارآفرین، سرمایه‌گذار و … برای تحلیل توجیهپذیری کسب و کار نباید تنها به توجیهپذیری مالی بسنده کرد. اما تحلیل توجیهپذیری کسب و کار چه ابعادی دارد؟
برای پاسخ‌گویی به این سؤال لازم است به نکات زیر توجه کنیم:
اول: یک مدل کسب و کار توصیف‌کننده‌ی روش کارکرد کسب و کار و اجزای مختلف مورد نیاز برای تحقق اهداف کسب و کار به‌ویژه سودآوری است. اما سنجش میزان سودآوری یک کسب و کار جدید، در زمان طراحی مدل کسب و کار ممکن نیست. اگر چه می‌توان با استفاده از مدل‌های پیش‌بینی مالی، میزان سودآوری را برآورد نمود؛ اما همان‌طور که در ابتدای همین مقاله اشاره شد، در راه‌اندازی کسب و کار جدید تنها اهداف مالی اهمیت ندارند. در واقع برای شناخت نقطه‌ی اثرگذاری اصلی مدل کسب و کار، باید یک سطح بالاتر بیاییم و نگاهی کلان‌تر به ماهیت اصلی کسب و کار داشته باشیم. ماهیت هر کسب و کار در برنامه‌ی استراتژیک آن پدیدار می‌شود. مدل کسب و کار، یکی از ابزارهای تحقق برنامه‌ی استراتژیک کسب و کار است. بنابراین یکی از کلیدی‌ترین نکات در ارزیابی توجیهپذیری مدل کسب و کار، میزان تأثیرگذاری آن در تحقق برنامه‌ی استراتژیک کسب و کار است.
دوم: موضوع دیگری که در ارزیابی مدل کسب و کار باید به آن توجه کرد ارتباط مدل کسب و کار با منافع ذی‌نفعان اصلی کسب و کار است. مدل کسب و کار از زاویه‌ی دید مالک کسب و کار به آن نگاه می‌کند و در نتیجه در آن روی منافع حاصل از کسب و کار برای مالک کسب و کار تأکید می‌شود. این در حالی است که کسب و کار، یک سیستم باز است و در یک محیط ایزوله قرار ندارد. هر کسب و کار دارای ذی‌نفعان گوناگونی است که تأمین منافع آن‌ها برای توجیهپذیری کسب و کار لازم است؛ چرا که در غیر این‌صورت وجود کسب و کار با تهدید جدی مواجه می‌شود. بنابراین باید در بررسی توجیهپذیری کسب و کار، تأثیر مدل کسب و کار بر تحقق منافع مورد انتظار سایر ذی‌نفعان کسب و کار نیز بررسی شود.
سوم: مدل کسب و کار، توصیف‌کننده‌ی ارتباطات میان کسب و کار با محیط پیرامونی آن و به‌صورت خاص “بازار” و “مشتریان” است. بنابراین باید توجیه‌پذیر بودن مدل کسب و کار را از زاویه‌ی دید بازار نیز بررسی کرد. بهترین محصول و خدمت دنیا با بهترین مدل کسب و کار بدون داشتن مشتری نمی‌تواند موفق شود. در واقع می‌توان گفت یکی از مراحل (و سخت‌ترین مرحله) در اجرا کردن یک ایدهی نو و راه‌اندازی یک کسب و کار جدید براساس آن، فروش ایدهی کسب و کار است. این‌که آیا مشتری حاضر است برای ارائه‌ی یک محصول یا خدمت نوین پول پرداخت کند یا خیر؟ این شدنی نیست مگر این‌که محصول یا خدمت کسب و کار، با نیازهای مشتری هم‌سو باشد یا به‌عبارت دقیق‌تر کسب و کار بتواند به یک یا چند “خواسته”ی مشتریان ـ و در نگاهی کل‌نگرتر بازار ـ پاسخی ارزشمند بدهد.
چهارم: یک نکته‌ی مهم که معمولا در مورد مدل کسب و کار نادیده گرفته می‌شود ـ اما کلید اصلی موفقیت یک کسب و کار جدید است ـ نوآوری است. یک مدل کسب و کار نسبت به مدل‌های کسب و کارهای مشابه آن چه چیز جدید را برای عرضه کردن دارد؟ چرا مشتری باید این کسب و کار را برای تأمین نیازهای خودش انتخاب کند؟ تفاوت این مدل کسب و کار با کسب و کارهای مشابه آن چیست؟ اگر مدل کسب و کار نوآوری چندانی نسبت به مدل‌های کسب و کارهای رقیب خود نداشته باشد، احتمال موفقیت کسب و کار کاهش می‌یابد؛ چرا که در دنیای رقابت مشتری دلیلی برای کنار گذاشتن کسب و کارهای موجود و خرید از یک کسب و کار نوپا و جدید ندارد. در عین حال تاریخ دنیای کسب و کار مؤید این است که با داشتن نوآوری نسبت به کسب و کارهای مشابه، موفقیت بسیار عظیمی در انتظار کسب و کار است.
پنجم: بدیهی است که اهمیت توجیهپذیری یک کسب و کار از زاویه‌ی دید مالی (درآمدها منهای هزینه‌ها) و رسیدن در زمان معقول به نقطه‌ی سر به سر نیز بسیار مهم است.
با توجه به توضیحات فوق، برای ارزیابی توجیهپذیری یک مدل کسب و کار، می‌توان از چارچوب زیر بهره‌برداری کرد:
در پایان لازم است تأکید شود که بررسی توجیهپذیری کسب و کار تنها در مورد کسب و کارهای جدید معنادار نیست. در واقع هر کسب و کاری ـ صرف نظر از این‌که در چه نقطه‌ای از چرخه‌ی عمر خود قرار دارد ـ باید دارای توجیهپذیری از نظر ابعاد مختلف کسب و کار باشد. بنابراین ارزیابی دوره‌ای میزان توجیهپذیری کسب و کار از نظر مالی و غیرمالی و انجام اقدامات اصلاحی لازم در صورت نیاز، می‌تواند در موفقیت هر کسب و کار نقشی کلیدی را ایفا کند.